10 ویژگی مشترک میان قهرمانان علمی تخیلی و نوآوران و سازندگان دنیای فناوری و دیجیتال
به گزارش خیمه نیوز، هر نسل، قهرمانان خودش را دارد. در قرن بیستم، این قهرمانان در صفحات رمان های علمی تخیلی و فیلم های آینده نگر متولد می شدند. انسان هایی تنها، سرسخت و گاه وسواسی که با نبوغ و ایمان به علم، دنیا را از نابودی نجات می دادند. از شخصیت هایی مانند ریک دکارد در Blade Runner گرفته تا الی ارووی در Contact، همگی تصویری از فکر انسانی بودند که مرز خیال و واقعیت را درمی نوردد.
در قرن بیست ویکم، همین روحیه در چهره هایی واقعی ظاهر شده است: کسانی که در آزمایشگاه ها، شرکت های فناوری و استارتاپ ها، دنیا را از نو می سازند. ایلان ماسک، جف بزوس، استیو جابز یا سم آلتمن را می توان بازتاب زندهٔ همان قهرمانان علمی تخیلی دانست. آن ها هم مانند شخصیت های داستانی، در مرز میان علم و خیال حرکت می نمایند.
پرسش اصلی این است: چرا ویژگی های روانی و فکری آن قهرمانان خیالی، در میان سازندگان دنیای دیجیتال امروز تا این میزان تکرار می گردد؟ آیا تخیل ادبی، الگوی ناخودآگاهی برای خلاقیت فناورانه شده است؟
در این نوشته، به آنالیز ده ویژگی مشترک میان قهرمانان دنیای علمی تخیلی و نوآوران فناوری می پردازیم، از حس مأموریت نجات دنیا گرفته تا نگاه سرد و گاه خطرناک به آینده. این شباهت ها فقط تصادفی نیستند، بلکه ریشه در روان شناسی خلاقیت و در شیوه ای دارند که انسان به وسیله داستان، آیندهٔ خود را می سازد.
1. رؤیاپردازی هدفمند: وقتی خیال موتور تغییر می گردد
در هر دو دنیا، چه داستانی و چه واقعی، نقطهٔ آغاز یک رؤیاست. قهرمان علمی تخیلی رؤیای پرواز در زمان یا نجات سیاره ای دور را دارد، و نوآور فناوری رؤیای ساخت ماشینی که هوش انسانی را تکرار کند. رؤیا برای هر دو، نه فرار از واقعیت بلکه ابزاری برای تغییر آن است.
در روان شناسی خلاقیت (creative cognition)، رؤیاپردازی هدفمند به عنوان فرایند طراحی فکری آینده تعریف می گردد. قهرمان علمی تخیلی، همان فکری است که در مقیاس فرهنگی کار می نماید. او تصویری از آینده می سازد که جامعه بعدها به آن جهت می دهد. درست همان طور که آثار آیزاک آسیموف الهام بخش رباتیک مدرن شدند، تخیل های امروز نیز مسیر فناوری فردا را شکل می دهند.
برای نوآوران فناوری هم، تخیل پیش شرط واقعیت است. آن ها هم مانند نویسندگان علمی تخیلی، دنیا را آن گونه می بینند که می تواند باشد نه آن گونه که هست. تفاوت تنها در ابزار است: یکی با کلمات می سازد، دیگری با کد و مدار.
2. وسواس بر حل مسئله: فکر مأمور
قهرمان علمی تخیلی، معمولاً شخصیتی است با فکری مأموریت گرا (mission-oriented). او نمی تواند از کنار مشکل بگذرد، حتی اگر حل آن هزینهٔ شخصی سنگینی داشته باشد. همین ویژگی را در چهره هایی مانند آلن تورینگ (Alan Turing) یا استیو جابز نیز می توان دید.
این وسواس، نتیجهٔ ترکیب دو عنصر است: حس معنا و حس چالش. در هر دو نوع قهرمان، دنیا مسئله ای بزرگ است که باید گگردده گردد. نویسندگان علمی تخیلی، اغلب این وسواس را به شکل استعاری در قالب نجات بشریت از فاجعه ترسیم می نمایند. نوآوران فناوری هم با همان فکریت، در پی ساختن راه چاره هایی دنیای برای انرژی، ارتباط یا هوش مصنوعی هستند.
اما این وسواس، همیشه جنبهٔ روشن ندارد. همان طور که شخصیت های علمی تخیلی گاه به مرز جنون نزدیک می شوند، کارآفرینان فناور نیز در دام ایدئالیسم خسته ناپذیر گرفتار می شوند. مرز میان نبوغ و وسواس، در هر دو دنیا باریک است.
3. چالش با مرزهای اخلاقی و انسانی
قهرمان علمی تخیلی، اغلب با پرسش های اخلاقی دست وپنجه نرم می نماید. آیا ساختن رباتی با احساسات انسانی درست است؟ آیا نجات بشر به وسیله کنترل او توجیه دارد؟ این همان چالش هایی است که امروز در آزمایشگاه های فناوری نیز وجود دارد.
پیشرفت های هوش مصنوعی (artificial intelligence) و زیست فناوری (biotechnology) پرسش هایی را زنده نموده اند که پیش تر فقط در داستان ها وجود داشتند. قهرمان فیلم Ex Machina در کوشش برای سنجش آگاهی ماشینی است، همان طور که پژوهشگران واقعی امروز در جستجوی تعریف دقیق هوش هستند.
این اشتراک، نشان می دهد که علم و تخیل، هر دو به مرزهای ناشناختهٔ انسان نزدیک می شوند. وقتی ابزارهای ما از درکمان پیشی می گیرند، اخلاق و فلسفه باید دوباره تعریف شوند. قهرمانان علمی تخیلی و سازندگان فناوری، هر دو در این مرز خاکستری زندگی می نمایند.
4. انزوا، تمرکز و بی قراری فکری
قهرمان علمی تخیلی اغلب تنهاست. در فیلم ها و رمان ها، او در آزمایشگاهی دورافتاده یا فضاپیمایی تنها، در جستجوی پاسخ است. همین ویژگی در زندگی بسیاری از نوآوران فناوری دیده می گردد: تمرکز شدید، فاصله از جمع، و نوعی بی قراری درونی.
در روان شناسی خلاق، این شرایط با مفهوم انزوا برای عمق (solitude for depth) شناخته می گردد. فکر خلاق برای ایجاد پیوندهای تازه، احتیاج به فاصله دارد. همان طور که هنرمند در سکوت ایده می پروراند، فناور نیز در خلوت خود محصولی می سازد که دنیا را تغییر می دهد.
این انزوا البته بهایی دارد. قهرمان علمی تخیلی بهایش را با احساس غربت می دهد، و مخترعان دیجیتال با از دست دادن تعادل میان زندگی و کار. اما در هر دو مورد، همین بی قراری است که حرکت را ممکن می نماید. دنیا به فکر هایی احتیاج دارد که آرام نمی گیرند.
5. میل به ساختن دنیا تازه
در ریشهٔ شخصیت هر قهرمان علمی تخیلی، یک آرزوی بنیادین نهفته است: خلق دنیای متفاوت. او با قانون های دنیا موجود کنار نمی آید، پس دنیای خودش را می سازد. همین جوهره در خالقان فناوری دیده می گردد. از برنامه نویس های اولیهٔ اینترنت تا مهندسان هوش مصنوعی، همگی در پی بازتعریف دنیا اند نه سازگاری با آن.
در تاریخ علم، چنین میل به ساختن (world-building impulse) همیشه نشانهٔ بلوغ تمدن ها بوده است. انسان از وقتی توانست داستان بسازد، آغاز به بازسازی واقعیت کرد. اکنون این بازسازی در قالب فناوری انجام می گردد. همان تخیلی که در Star Trek به شکل تلفن های ارتباطی نمایش داده شد، چند دهه بعد به صورت گوشی هوشمند ظاهر شد.
این میل، اگرچه سازنده است، اما همیشه در مرز خطر حرکت می نماید. هر سازندهٔ دنیا نو، ناخواسته بخشی از دنیا قدیم را ویران می نماید. چه در داستان و چه در آزمایشگاه، خلق همیشه با تخریب همراه است.
6. رابطهٔ پیچیده با قدرت و کنترل
در بیشتر روایت های علمی تخیلی، قهرمان همیشه میان نجات و کنترل در نوسان است. او قدرتی دارد که می تواند نجات بخش یا نابودگر باشد. همین دوگانگی در فکر بسیاری از رهبران فناوری نیز وجود دارد.
نوآوران فناوری غالباً خود را ناجیان تمدن می دانند. آن ها از تغییر اقلیم، بحران منابع یا نابرابری دیجیتال سخن می گویند، اما در عین حال در حال ساخت سیستم هایی هستند که قدرت بی سابقه ای به آن ها می دهد. این همان تضاد اخلاقی است که در فیلم Iron Man نیز دیده می گردد: قهرمانی که ابزار جنگ را می سازد تا صلح بیاورد.
قدرت در فناوری، مانند انرژی در فیزیک، هرگز از بین نمی رود بلکه فقط شکلش عوض می گردد. قهرمانان علمی تخیلی و سازندگان دنیای دیجیتال، هر دو درگیر این وسوسه اند: آیا می توان به آینده شکل داد بی آنکه آن را در کنترل گرفت؟
7. مقاومت در برابر نهادها و نظم تثبیت شده
یکی از وجوه مشترک شاخص میان قهرمانان علمی تخیلی و نوآوران فناوری، سرپیچی از ساختارهای رسمی است. هر دو نوع قهرمان به جای پذیرش نظم موجود، علیه آن می ایستند. در داستان ها، این نهاد ممکن است دولت یا شرکت های بزرگ باشد، و در دنیای واقعی، نظام های آموزشی یا مالی.
افرادی مانند استیو جابز، بیل گیتس و ایلان ماسک، هر یک در زمان خود علیه ساختارهای رایج شوریدند. درست مانند شخصیت های The Matrix که از سیستم جدا می شوند تا واقعیت تازه ای را کشف نمایند.
این روحیهٔ شورشی (rebellious spirit)، ریشه در تمایل انسان به خودمختاری فکری دارد. فکر خلاق نمی تواند محدودیت را تحمل کند. اما این شورش، همیشه به معنای نفی نیست، گاهی راهی است برای اصلاح. قهرمان واقعی، نه دشمن نظم، بلکه سازندهٔ نظم تازه است.
8. نگاه آینده نگر و زمان گستر
در داستان های علمی تخیلی، قهرمان همیشه به آینده نگاه می نماید، حتی اگر در گذشته گرفتار باشد. او از مرز زمان می گذرد تا پیامدهای امروز را ببیند. همین ویژگی در نوآوران فناوری نیز وجود دارد: توانایی تماشا آینده پیش از وقوع آن.
در نظریه های شناختی، این توانایی پیش بینی تخیلی (imaginative foresight) نام دارد. فکر انسان در این حالت، نه تنها با داده ها بلکه با امکان ها کار می نماید. بسیاری از فناوری های امروز، نتیجهٔ همین پیش بینی تخیلی بوده اند.
اما این آینده نگری بهایی دارد. قهرمان علمی تخیلی اغلب در زمان خود غریبه است، چون فکرش جلوتر از دنیا حرکت می نماید. نوآوران فناوری نیز همین احساس را تجربه می نمایند. آن ها میان دو زمان زندگی می نمایند: اکنون و فردا.
9. ترکیب علم با ایمان شخصی
درون بسیاری از قهرمانان علمی تخیلی، تضادی میان عقل و ایمان وجود دارد. آن ها با ابزار علم کار می نمایند اما نیروی محرکه شان نوعی ایمان درونی است. این ایمان ممکن است به ایده ای بزرگ، به بشریت یا حتی به خود علم باشد.
نوآوران فناوری نیز چنین اند. آن ها با داده ها و آزمایش ها سروکار دارند اما چیزی درونشان از جنس ایمان است، نه استدلال. استیو جابز به شهود ایمان داشت، و نیکولا تسلا به انرژی کیهانی. این ایمان شخصی همان چیزی است که علم را از قالب سردش خارج می نماید و به آن روح می بخشد.
شاید راز دوام نبوغ در همین ترکیب نهفته باشد. علم بدون ایمان، خشک می گردد، و ایمان بدون علم، کور. قهرمانان هر دو دنیا، راه میانه را می پیمایند: باور به امکان های عقلانی با نیروی درونی غیرعقلانی.
10. میل به جاودانگی از راه اثر
در نهایت، آنچه قهرمان علمی تخیلی و نوآور فناوری را به هم پیوند می دهد، میل به جاودانگی است. نه جاودانگی جسمی، بلکه جاودانگی اثر. قهرمان می خواهد چیزی بسازد که از او بماند، چه سفینه ای فضایی باشد و چه پلتفرمی دنیای.
این میل به جاودانگی، همان چیزی است که در فلسفهٔ فناوری از آن با عنوان تمدن به مثابه اثر هنری یاد می گردد. هر اختراع بزرگ، در واقع شکلی از هنر است؛ بیان فردی در مقیاس سیاره ای.
در خاتمه، تفاوت چندانی میان خالق فضاپیمای Interstellar و مهندسی که تلسکوپ جیمز وب را می سازد، باقی نمی ماند. هر دو می خواهند دنیا را کمی روشن تر نمایند. این میل به معنا، همان چیزی است که علم و خیال را به هم پیوند می دهد.
خلاصه نهایی
قهرمانان علمی تخیلی و نوآوران فناوری، در ظاهر از دو دنیا متفاوت می آیند، اما از نظر فکری و روانی، ریشه ای مشترک دارند. هر دو در مرز میان واقعیت و امکان زندگی می نمایند. برای هر دو، تخیل نه تفریح بلکه ابزار بقا و تحول است.
درون هر دوی آن ها ترکیبی از وسواس، ایمان و تنهایی وجود دارد. آن ها با قدرتی کار می نمایند که هم می تواند نجات بخش باشد و هم ویرانگر. مرز میان خالق و مخرب برایشان همیشه مبهم است. درست مانند قهرمانان Frankenstein و Iron Man، بسیاری از نوآوران دیجیتال درگیر وسوسهٔ ساخت دنیای تازه اند، حتی اگر بهایش برهم زدن دنیا فعلی باشد.
در نهایت، هر دو نوع قهرمان در پی جاودانگی اند. یکی از راه اثر ادبی و تصویری، دیگری از راه محصول یا فناوری. هر دو می خواهند در حافظهٔ جمعی بشر رد پایی بگذارند. علم و تخیل در هم می آمیزند تا تمدن را پیش ببرند.
این شباهت، تصادفی نیست. زیرا انسان، از نخستین لحظه ای که رؤیای پرواز یا گفت وگو با ماشین را در فکر پروراند، در واقع در حال نوشتن تاریخ فناوری بود. تخیل، همیشه اولین موتور واقعیت بوده است.
❓ سؤالات رایج (FAQ)
1. چرا میان قهرمانان علمی تخیلی و نوآوران فناوری شباهت وجود دارد؟
زیرا هر دو از تخیل به عنوان ابزار تغییر دنیا استفاده می نمایند. هر دو آینده را پیش از وقوع تصور می نمایند و سپس آن را می سازند.
2. آیا داستان های علمی تخیلی بر فناوری واقعی تأثیر گذاشته اند؟
بله، بسیاری از ایده های فناوری ابتدا در رمان ها و فیلم های علمی تخیلی ظاهر شده اند و بعد از الهام گرفتن مهندسان به واقعیت تبدیل شده اند.
3. آیا خلاقیت علمی و هنری از یک سازوکار فکری سرچشمه می گیرند؟
تحقیقات علوم شناختی نشان می دهد که تخیل، تفکر ترکیبی و پیش بینی فکری در هر دو نوع خلاقیت نقش محوری دارند.
4. چه ویژگی روانی در میان بیشتر نوآوران و قهرمانان داستانی مشترک است؟
بی قراری فکری و وسواس برای حل مسئله، حتی زمانی که هزینهٔ شخصی سنگینی دارد.
5. آیا این شباهت می تواند خطرناک هم باشد؟
بله، زیرا همان فکری که می خواهد دنیا را نجات دهد، اگر کنترل نگردد می تواند آن را دگرگون یا حتی ویران کند.
6. آیا تخیل هنوز در دنیای هوش مصنوعی اهمیت دارد؟
بیش از همیشه. تخیل همان چیزی است که ماشین ها هنوز فاقد آن اند و انسان را از الگوریتم جدا می نماید.
For international readers:
You are reading 1pezeshk.com, founded and written by Dr. Alireza Majidi - the oldest still-active Persian weblog - mainly written in Persian but sometimes visible in English search results by coincidence.
The title of this post is 10 Shared Traits Between Sci-Fi Heroes and Tech Innovators. It explores how imagination, obsession, solitude, and belief unite science fiction heroes with modern tech creators, showing that imagination has always been the first engine of reality.
You can use your preferred automatic translator or your browsers built-in translation feature to read this article in English.